Phụ mẫu hóa

Nguyên tác: Beth Watson, LCSW - Chuyên viên công tác xã hội lâm sàng từ Đại học Bang Florida, Hoa Kỳ. 

Nguồn: http://www.counseling4less.com/blog/parentification, 2/1/2015.

Người dịch: Nguyễn Minh Tiến

Cha mẹ là những người bảo vệ và chăm sóc con cái, họ chăm lo cho những nhu cầu cảm xúc và thể chất của con để bảo đảm rằng những nhu cầu này của con được thỏa mãn. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, những vai trò có tính truyền thống của cha mẹ và con cái đã không được tuân thủ. Phụ mẫu hóa có thể được định nghĩa là một sự nghịch đảo các vai trò giữa cha mẹ và đứa con. Nhu cầu của một đứa trẻ bị hy sinh nhằm chăm sóc cho những nhu cầu của một hoặc cả hai vị phụ mẫu của trẻ. Trong những trường hợp nghiêm trọng, đứa trẻ bị phụ mẫu hóa có thể được sử dụng để lấp đầy khoảng trống trong đời sống tình cảm của cha mẹ. Phụ mẫu hóa là một hình thức xâm hại trẻ em (child abuse).

Trong tiến trình phụ mẫu hóa, những nhu cầu của trẻ cần được quan tâm, vỗ về và được sự hướng dẫn của cha mẹ đã bị bỏ qua, để chăm lo cho những nhu cầu cảm xúc và phục dịch cho cha mẹ của trẻ.

Người cha, hoặc mẹ, trong hiện tượng phụ mẫu hóa, đã không làm những gì mà ông ấy/bà ấy phải làm để chăm sóc cho (những) đứa con mà thay vào đó, họ lại từ bỏ những nhiệm vụ làm cha mẹ đối với một hoặc một vài đứa con của họ. Bằng cách đó (những) đứa con có thể bị “phụ mẫu hóa”. Và trong phụ mẫu hóa, đứa con sẽ trở thành “đứa trẻ làm chức năng cha mẹ” (parental child).

Điều gì xảy ra trong tiến trình phụ mẫu hóa?

Những bậc cha mẹ có các tình trạng rối loạn nhân cách sẽ có nhiều nguy cơ chuyển giao những trách nhiệm làm cha mẹ, hoặc theo cách chủ động, hoặc theo cách thụ động, đối với những nhu cầu về thể chất cũng như cảm xúc của phần còn lại của gia đình.

Đứa trẻ bị phụ mẫu hóa được kỳ vọng phải từ bỏ việc vui chơi, kết bạn, đến trường và/hoặc việc ngủ nghỉ để chăm lo tốt hơn cho nhu cầu của những thành viên còn lại trong gia đình.

Trong những gia đình có nhiều hơn một đứa con, đứa con cả hoặc đứa con trưởng thành nhất thường là đứa con dễ có khuynh hướng bị phụ mẫu hóa, nhưng chuyện này cũng vẫn có thể xảy ra ở những đứa con khác.

Trong một số trường hợp, cha hoặc mẹ có thể “chọn” đứa con thuộc giới tính đối lập để thỏa mãn những nhu cầu tình cảm của mình và đứa con ấy có thể trở thành một người “bạn đời thay thế” (surrogate spouse) đối với cha mẹ. Việc này có thể dẫn đến một tình trạng loạn luân về mặt cảm xúc (emotional incest).

Hầu hết những đứa con đều lo lắng muốn làm hài lòng cha mẹ mình, vì thế khi một đứa con phải trải qua tiến trình phụ mẫu hóa, nó sẽ đảm đương những trách nhiệm này một cách nghiêm túc. Thậm chí có khi đứa con cảm thấy một vinh dự lớn lao khi một trách nhiệm như thế được giao phó cho mình.

Tuy nhiên, về lâu dài, sự phụ mẫu hóa có nghĩa là những nhu cầu của đứa con sẽ không được đáp ứng. Việc này có thể sẽ dẫn đến những vấn đề lớn cho đứa trẻ trong tương lai.

Làm sao tôi có thể biết được rằng mình đã bị phụ mẫu hóa khi còn nhỏ?

Nếu bạn không chắc là mình đã từng bị phụ mẫu hóa khi còn nhỏ hay không, thì hãy tự hỏi mình những câu hỏi sau đây:

• Bạn đã từng được khiến mình cảm thấy có trách nhiệm đối với những phúc lợi, với cuộc sống an lành và cảm xúc của cha mẹ?
• Cha mẹ của bạn có thờ ơ hoặc lơ là với những cảm nhận của bạn trong phần lớn thời gian?
• Bạn có từng bị cha mẹ khiển trách, phê bình, hoặc đánh giá thấp?
• Khi cha mẹ bạn có gì đó không ổn, bạn có trở thành cái đích nhắm đến của những cảm xúc tiêu cực này?
• Bạn có bao giờ cảm thấy mình phải luôn cố gắng làm hài lòng cha mẹ mà chẳng bao giờ thành công cả?
• Bạn có thấy cha mẹ bạn đặt hết lòng tin, kỳ vọng vào những sự thành công của bạn?

Nếu bạn trả lời “Có” cho bất cứ câu hỏi nào nêu trên, bạn có thể đã từng là nạn nhân của sự phụ mẫu hóa. Nếu những câu hỏi ấy nghe có vẻ quen thuộc với bạn thì hãy trả lời những câu sau đây:

Cha mẹ bạn có bao giờ nói những điều đại loại như:

• “Con không muốn cho cha/mẹ cảm thấy vui sao?”
• “Con đã làm cha/mẹ cảm thấy thất bại khi con...”
• “Con hãy quan tâm đến cha/mẹ”
• “Nếu con để tâm đến cha/mẹ, con nên làm những gì cha/mẹ muốn con làm”

Những kiểu cha mẹ nào sẽ “phụ mẫu hóa” đứa con của mình?

Mọi cha mẹ đều có thể tạo nguy cơ phụ mẫu hóa cho đứa con của mình, tuy nhiên có một số kiểu cha mẹ có nguy cơ cao hơn trong việc gây ra những tổn thương cảm xúc cho con thông qua tiến trình phụ mẫu hóa, bao gồm:

1. Những cha mẹ có các tình trạng rối loạn nhân cách ái kỷ, chống đối xã hội, kịch tính, giáp ranh và phụ thuộc;
2. Cha mẹ nghiện rượu;
3. Cha mẹ đang mắc những căn bệnh mạn tính nghiêm trọng;
4. Cha mẹ mắc các rối loạn tâm thần khác

Các loại phụ mẫu hóa

Có 2 loại phụ mẫu hóa, có thể hiện diện đơn lẻ hoặc kết hợp:

1. Phụ mẫu hóa thể lý hoặc “phương tiện” (physical or instrumental parentification)

Trong loại phụ mẫu hóa này, đứa con phải đảm đương vai trò của một người phụ mẫu để chăm lo cho nhu cầu vật chất của những thành viên còn lại trong gia đình và giúp làm giảm nỗi lo âu của người cha/mẹ mất chức năng.

Đứa con thường phải đảm nhận những nhu cầu chăm lo công việc trong nhà như nấu ăn, lau dọn, mua sắm thực phẩm, thanh toán hóa đơn, quản lý tiền bạc, đưa đón các em đến trường và chăm sóc các em nhỏ.

Việc này khác với sự tập tành cho con cái làm quen với những công việc và nhiệm vụ trong nhà được phân công, vì những việc ấy có tính lành mạnh giúp cho đứa trẻ phát triển. Trong phụ mẫu hóa, cha mẹ thường ép đứa con trở thành một người chăm lo chính, dồn đống nhiều thứ trách nhiệm lên đứa con, bất kể đứa con về mặt phát triển có sẵn sàng để đảm đương các trách vụ ấy hay không. Điều này sẽ khiến cho đứa con bị phụ mẫu hóa về mặt thể lý không có cơ hội để sống và ứng xử như một đứa trẻ. Đứa con sẽ thấy mình trở thành một phụ mẫu thay thế cho những đứa em của mình và lẫn cả cho chính cha mẹ của mình.

2. Phụ mẫu hóa về cảm xúc (emotional parentification)

Trong loại phụ mẫu hóa này, đứa con bị buộc phải thỏa mãn những nhu cầu tình cảm của cha mẹ và của những anh chị em của mình. Phụ mẫu hóa về cảm xúc là loại phụ mẫu hóa có tính gây hủy hoại nhiều nhất vì nó tước đoạt khả năng để đứa con có thể sống đời con trẻ của mình. Phụ mẫu hóa cảm xúc cũng tạo nên nơi đứa con một loạt những tình trạng loạn chức năng mà từ đó cũng làm cho trẻ mất khả năng phát triển thành người lớn trưởng thành.

Trong vai trò này, đứa con bị buộc phải cố gắng thỏa lòng những nhu cầu tâm lý và cảm xúc của cha mẹ. Đứa con trở thành một kiểu “bạn tâm giao” (confidant) của cha mẹ. Mọi đứa con đều có ước muốn làm vui lòng cha mẹ, ngay cả khi việc đó khiến cho những nhu cầu của chính đứa con không được đáp ứng. Đứa con phải trả giá đắt, nó vừa không thể phát triển một cách bình thường, vừa không học được cách tạo lập những gắn bó tình cảm lành mạnh là như thế nào, và việc này có thể dẫn đến nhiều vấn đề khi thiết lập những mối quan hệ mật thiết trong tương lai.

Loạn luân về tình cảm là loại phụ mẫu hóa cảm xúc, xảy ra khi một người cha hoặc mẹ chọn đứa con có giới tính đối lập để tâm sự, để bàn bạc một cách cởi mở về những vấn đề mà người cha/mẹ ấy đang đương đầu, như thể đứa con là một người vợ/chồng thay thế, hoặc thậm chí như một nhà trị liệu thay thế (surrogate therapist). Đứa con chẳng bao giờ nên được đối xử như những người lớn, hoặc được tiếp xúc với các vấn đề của người lớn, theo cách như thế.

Những đứa con bị phụ mẫu hóa đáp ứng lại với phụ mẫu hóa như thế nào?

Những đứa con bị phụ mẫu hóa có thể đáp ứng lại với phụ mẫu hóa theo hai cách thể hiện chính như sau: đáp ứng theo kiểu phục tùng (compliant response) và đáp ứng theo kiểu phong bế(siege response).

• Đáp ứng phục tùng đối với tình trạng phụ mẫu hóa: Kiểu hành vi này là sự tiếp nối liên tục của việc đứa con làm công việc chăm sóc cho cha mẹ.
• Dành phần lớn thời gian chăm sóc người khác;
• Rất tuân phục theo ý người khác;
• Quá cẩn trọng trong việc hành xử để hài lòng người khác;
• Cảm thấy có trách nhiệm trong việc chăm lo cho phúc lợi và cảm nhận của người khác;
• Có thể tự phản đối chính mình;
• Hiếm khi chăm lo cho nhu cầu của chính mình;
• Vội vã làm cho tình hình được lắng dịu hoặc xoa dịu nhanh những cảm xúc đau buồn của người khác;
• Đáp ứng kiểu phong bế đối với tình trạng phụ mẫu hóa: Là sự liên tục những hành vi của đứa con bị phụ mẫu hóa và chống lại việc trở nên tách ly và độc lập.
• Làm việc cần mẫn để tránh việc bị người khác thao túng;
• Sống thu rút và tỏ vẻ không nhậy cảm với người khác;
• Làm việc để tránh bị liên hệ với những yêu cầu của người khác;
• Xem trách nhiệm là vì lợi ích của người khác và thấy giảm nhẹ bớt khi không thỏa mãn những kỳ vọng của họ (Nguyên văn: “ Assume responsibility for the welfare of others and feel diminished when you don't meet their expectations.”)

Các vấn đề trong tương lai của những nạn nhân phụ mẫu hóa là gì?

Việc lớn lên trong trách nhiệm “làm cha mẹ” cho cha mẹ mình, không sống trọn đời tuổi thơ, chẳng có dịp để làm một đứa trẻ, có thể dẫn đến một số vấn đề khó khăn lớn cho tương lai của đứa con. Hai vấn đề chính mà những đứa con bị phụ mẫu hóa có thể gặp phải khi lớn lên  đó là sự oán giận và những khó khăn khi thiết lập những mối quan hệ gắn bó mật thiết.

Nỗi oán giận (extreme anger): Đứa con bị phụ mẫu hóa có thể lớn lên trong nỗi oán giận. Họ có thể có mối quan hệ vừa thương, vừa ghét đối với cha mẹ mình, nhưng họ không thể hiểu được tại sao như thế. Một số người lớn từng là những đứa con bị phụ mẫu hóa đã không thể hiểu được vì sao mình lại có những khoảng sâu oán giận đối với người khác, kể cả bạn bè, bạn đời và con cái của mình. Những người này có thể bùng nổ những cơn giận dữ khi mà những vết thương thời thơ ấu của họ bị kích hoạt.

Khó khăn trong việc thiết lập những quan hệ gắn bó với những người lớn khác: Một người lớn từng bị phụ mẫu hóa khi còn nhỏ có thể trải qua những khoảng thời gian khó khăn khi nối kết với người khác. Sự khó khăn này có liên quan chặt chẽ với việc người đó đã lớn lên mà không thể hiểu được thế nào là sự gắn bó lành mạnh và không lành mạnh. Việc này gây nên những vấn đề khó khăn khi người đó thiết lập những mối quan hệ mật thiết.

Các vấn đề khó khăn khác

• Lòng tự trọng thấp (đánh giá thấp về bản thân);
• Trầm cảm;
• Cảm thấy không gắn kết được với bản ngã thật sự của chính mình;
• Cảm giác xấu hổ;
• Lo sợ không thể đáp ứng được những yêu cầu và kỳ vọng của chính bản thân mình;
• Lo âu;
• Cảm thấy bất tài;
• Cảm thấy không đương đầu được với cuộc sống như một người trưởng thành;
• Đánh giá thấp trí tuệ của mình;
• Đánh giá quá mức tầm quan trọng của người khác;
• Trở nên đồng phụ thuộc trong các mối quan hệ;
• Dễ trở thành người chăm sóc;
• Trở nên “nghiện” công việc ...