Bản ngã có tính đối thoại

Nguyên tác:  Hubert Hermans - Nhà tâm lý học Hà Lan, người đề xướng Học thuyết về Cái ngã có tính đối thoại (Dialogical Self Theory) và cách tiếp cận DSA

http://www.dialogicalinstitute.com/index.php/approach-methods/19-general/73-what-is-the-dialogical-self-approach

Người dịch: Nguyễn Minh Tiến

Phương pháp tiếp cận “bản ngã có tính đối thoại” (Dialogical Self Approach)

Bạn không phải là một thể thuần nhất (unity); bạn là một thể phức hợp (multiplicity) đang cố gắng trở nên một thực thể thuần nhất. Cách tiếp cận “bản ngã có tính đối thoại” (DSA) là phương pháp thực hành áp dụng trong việc hướng dẫn (coaching), huấn luyện (training) và tham vấn (counseling), qua đó, thân chủ được mời gọi thực hiện việc khám phá và hiểu biết về tất cả những khía cạnh khác nhau trong chính bản thân họ (chẳng hạn là, “tôi” như một người đang hưởng thụ đời sống, “tôi” như một người làm việc siêng năng, “tôi” như đứa con của cha mẹ tôi...), và những cảm xúc quan trọng của họ. Cách tiếp cận này chú trọng vào những khía cạnh khác nhau ở bản thân một con người, không chỉ với những ý nghĩa khác nhau về mặt cảm xúc, mà còn ngụ ý đến những sự đối lập và xung đột.

Một trong số những trách vụ quan trọng nhất trong đời sống đó chính là xây dựng một mối liên hệ giữa các khía cạnh đối lập nhau nhiều nhất trong bản thân mình và tìm cách lập nên một sự quân bình tương đối giữa những khía cạnh ấy. Để nhận ra điều này, bạn cần phải nhận biết đâu là mối liên hệ giữa các khía cạnh ấy. Một người khi trải qua tình trạng stress ở mức độ cao, có thể nhận thấy ra bản thân anh ta đang ở trong một vị thế nào đó (ví dụ, “tôi” như một người luôn luôn kiểm soát tốt), trong khi đó, những vị thế “tôi” khác (ví dụ, “tôi” như một người đang tìm kiếm chiều sâu và những ý nghĩa) đang tạo nên áp lực từ trong thâm sâu do chúng chưa được lưu tâm và thỏa mãn. Cách thức đưa những vị thế “tôi” khác nhau ấy để chúng được tiếp xúc với nhau sao cho mỗi bên có thể nhận biết các phía khác, từ đó có thể phối hợp với nhau thay vì tranh chấp với nhau.

Những gì bạn đang làm không hẳn đã ăn khớp với con người của bạn

Đôi khi có những người, trong nhiều năm, đã sống và làm việc từ một vị thế ‘tôi” riêng biệt nào đó có tính không ăn khớp với bản thân họ. Ví dụ, một người được xem bởi những người khác, và cũng bởi chính anh ta, như một người thành công trong một công ty gia đình, nhưng anh ta lại có cảm nhận về một sự bất mãn mơ hồ khi bản thân mình chẳng bao giờ được hiểu một cách đầy đủ. Trong những trường hợp như thế, phương pháp DSA sẽ giúp họ nhận biết về những vị thế “tôi” (I-positions) nằm tiềm ẩn bên trong, nhưng một khi được kích hoạt, lại có thể biểu hiện một cách mạnh mẽ. Việc này có thể làm cho người ấy phát hiện ra trong mình có một ao ước xuất hiện từ lâu, nhưng chưa bao giờ được thỏa mãn,  và cũng chưa bao giờ được nhận biết: đó là để khởi đầu cho một nghiên cứu hoặc để trở nên đi sâu vào nghệ thuật. Việc nhận ra những ao ước này có thể giúp người ấy có được con đường làm nên những ý nghĩa mới cho đời sống của mình.

Trong tiểu thuyết  The Steppenwolf, Herman Hesse đã viết về Harry, một người có hai tính cách đối lập nhau: một con sói và một con người. Con sói thì có tính chất hoang dã và luôn tìm kiếm tự do, ứng xử xung động và hỗn độn; phần con người thì lại kết nối với những tư duy, với văn hóa và với bản chất cao thượng.

“Niềm tin sâu sắc ấy thúc đẩy anh ta hướng đến tinh thần, đến Thượng Đế, còn những ao ước nóng bỏng kia lại đưa anh ta người về với thiên nhiên, với mẹ. Cuộc sống của anh ta lắc lư giữa những lực ấy, trong lo âu run rẩy...”

Hai mặt của con người anh ta, khi chống nhau, khi chiến tranh với nhau, thì cái này muốn tiêu diệt cái kia...

Harry muốn loại bỏ một trong hai mặt khác nhau ấy. Khi anh ta cảm thấy năng lượng của sói trỗi dậy, anh muốn quên đi phần con người; còn khi anh ở vào vị thế con người, anh lại muốn loại bỏ đi phần sói trong anh ta.

Vấn đề thực sự không nằm trong sự khác biệt, mà là ở mối liên hệ, tức là sự đối kháng thường xuyên giữa hai phần ấy.

Câu hỏi để tự phản ảnh:

- Có những khía cạnh nào đối lập nhau nhiều nhất trong con người bạn?

- Có những tình thế nào để chúng có thể hợp tác được với nhau hay không?

Một con người nhưng có những mặt (khía cạnh) khác nhau

Tính đa dạng của những vị thế “tôi”, cả trong ý thức lẫn trong vô thức, cùng với những cảm xúc đi kèm theo chúng, là trọng tâm trong cách tiếp cận DSA. Tuy nhiên, cơ bản của phép tiếp cận ày còn rộng hơn thế. Các vị thế “tôi” không đứng riêng lẻ, tách rời nhau, mà có thể trở nên được bao gồm trong những cuộc “đối thoại” qua lại với nhau (vì thế mới có tên gọi là “bản ngã có tính đối thoại”). Một ai đó có thể trải nghiệm sự xung đột giữa hai vị thế “tôi”, ví dụ như “tôi vừa muốn có một thách thức mới trong công việc, vừa vẫn muốn có sự an toàn và chắc chắn”. Vị thế thứ nhất thôi thúc người ấy rời khỏi cơ quan nơi mình đang làm việc để tìm kiếm một công việc mới. Tuy nhiên, cùng lúc, người ấy lại lo sợ bước đi này sẽ khiến mất đi sự an toàn của công việc đang làm. Rồi khi bên trong người ấy bắt đầu mối quan hệ mang tính đối thoại giữa hai vị thế nói trên, người ấy có cơ hội để “đi tới, đi lui” giữa hai vị thế, khảo sát sâu về chúng, và rồi sau đó, tìm thấy được một “vị thế thứ ba”, tại đó có thể hội tụ được hai vị thế đối lập ban đầu. Theo cách này, người ấy đi đến quyết định rằng sẽ tiếp xúc với sếp của mình để bàn bạc về khả năng có một công việc mới trong cơ quan làm việc hiện thời của mình. Giải pháp này, dưới hình thức một vị thế thứ ba, mang đến cho người ấy một cơ hội thách thức mới, trong khi vẫn không mất đi sự an toàn mà người ấy vẫn xem là quan trọng.

Một con người khác như là một phần của chính bạn

Một nét đặc biệt trong DSA đó là có những con người quan trọng làm nên những phần trong  cái ngã có tính đối thoại của chúng ta. Cha, mẹ, anh, chị, thầy, bạn, đồng nghiệp... đều có thể trở nên thành phần của một bản ngã được mở rộng ra bên ngoài môi trường xã hội. Một người nào đó có thể quen với cách suy nghĩ, cảm nhận, hành xử, như thể cha hoặc mẹ mình vẫn thường làm thế. Nếu không nhận biết được việc này, người ấy có thể vẫn bắt chước theo cách của cha hoặc mẹ mình trong chính cách thức của mình, hoặc vẫn làm mãn nguyện những ước muốn của cha mẹ ngay cả khi họ đã qua đời. Bằng cách thực hiện cuộc khảo sát bản thân dựa trên nền tảng cách tiếp cận DSA, người ấy sẽ được đối diện với câu hỏi rằng đâu mới là vị thế của chính mình và được thách thức làm một sự phân biệt rõ giữa đâu là điều cha mẹ mình muốn và đâu là điều mà chính bản thân mình muốn. Trong việc nghiên cứu và ứng dụng lâm sàng của chúng tôi, chúng tôi nhận thấy rằng những ai khác nếu có ý nghĩa quan trọng trong cuộc đời của một người đều có những vị trí nổi trội bên trong cái ngã có tính đối thoại của người ấy, và những “vị thế đến từ bên ngoài” ấy - theo như cách gọi của chúng tôi - có thể gây lấn át các vị thế khác, kết quả là những vị thế kia sẽ không thể biểu lộ một cách đầy đủ, và sự an lành của tâm trí cũng phải trả giá. DSA không chỉ lưu tâm đến mối quan hệ có tính đối thoại giữa những vị thế “tôi”, mà còn chú trọng đến những tính chất nổi trội tương đối và cạnh tranh ở giữa chúng với nhau.

Trong cái bóng của chính bạn

DSA không chỉ chú trọng đến những vị thế “tôi”, những thành phần mà chúng tôi xem là có tính tích cực và quý giá trong bản thân chúng ta, mà còn chú trọng đến những vị thế “tôi” và những cảm xúc không mong muốn, thậm chí cả khi chúng là những cảm xúc hoàn toàn không thể chấp nhận được. Một người có thể tự xem mình là người “hay chỉ trích”, cho đến khi anh ta nhận ra rằng mình chủ yếu chỉ trích những ai mà anh ta cho là người thành công. Tuy nhiên, khi xem xét kỹ, có thể lại thấy rằng anh ta ganh tỵ nhưng lại không thể mở lòng tự thừa nhận về việc này. Chúng tôi mô tả điều này là “vị thế góc khuất” (shadow position), một khía cạnh trong con người của chúng ta, rõ ràng nó vẫn ở đó và gây ảnh hưởng lên trên hành vi và cách đánh giá của chúng ta. Do bởi vị thế này thường không được chấp nhận và thậm chí bị kìm nén, nó sẽ biểu hiện ra dưới hình thức ngụy trang, làm mất đi tính chân thực của chúng ta, không chỉ trong mối quan hệ với người khác mà còn đối với chính chúng ta. Những vị thế "góc khuất" ấy thường dẫn đến những hệ quả có ý nghĩa về mặt cảm xúc: những cảm xúc bên trong bản ngã được tổ chức lại thành nhiều tầng lớp khác nhau. Bên dưới một cảm xúc tiêu cực, có một cảm xúc khác sâu hơn có thể được che giấu. Bên dưới sự bực bội, tức giận, có thể có một nỗi lo âu đang trú ngụ, hoặc bên dưới một thái độ mỉa mai, châm biếm, có thể là một nỗi đau hoặc một tình trạng nhạy cảm quá đáng. Thông qua những hình thức khảo sát đi sâu, DSA giúp thăm dò những tầng lớp khác nhau của cảm xúc và mang chúng ra tiếp xúc với nhau, cũng như tiếp xúc với các thành phần khác của bản ngã.

Bị giam cầm trong vị thế “tôi” của chính bạn

Nếu trong công việc cũng như trong cuộc sống, chúng ta dành phần cho sự hiện thực hóa một vị thế “tôi” đặc biệt nào đó càng lâu, thì chúng ta càng làm cho nó trở nên vững chắc hơn bên trong bản ngã của chúng ta. Đến lúc nào đó, chúng ta sẽ nhận ra rằng mình đã bị “giam cầm” trong vị thế ấy. Ví dụ một người, trong công việc, đã quen với việc cạnh tranh và sống với những cao vọng, có thể theo thời gian sẽ cảm thấy mình bị khóa chặt trong vị thế ấy. Điều đó có thể khiến cho anh ta khó khăn cảm thấy động lòng một cách chân thành với người khác hoặc sẽ khó có thể gắn bó trong mối quan hệ ấm áp với một ai khác. Trong trường hợp ấy, DSA sẽ mang đến những phương pháp giúp khởi hoạt lại những vị thế “tôi” từ lâu đã bị lãng quên, bị kìm nén, hoặc giới thiệu cho người ấy những vị thế mới. Một sự mở rộng “trữ lượng những vị thế tôi” sẽ giúp kích thích sự linh hoạt của người ấy trong việc thay đổi từ vị thế cao vọng sang những vị thế khác để có thể làm giảm bớt tính cứng nhắc trong bản ngã của người ấy.

Lợi ích và những ứng dụng

DSA giúp cho hai khía cạnh đời sống cá nhân và đời sống nghề nghiệp được mang lại gần với nhau như hai mặt của một đồng tiền. Sự đa dạng của những vị thế “tôi”, cùng mối quan hệ có tính đối thoại giữa chúng, là những trọng điểm cần được chú ý. Những xung đột, mâu thuẫn và đối lập xảy ra bên trong bản ngã vốn là điều bình thường, và thậm chí có thể trở thành nguồn lực cho sự sáng tạo. Mục đích của cách tiếp cận là khảo sát những vị thế “tôi” quan trọng đã làm nên những thành phần bên trong bản ngã của chúng ta trong xã hội đương đại, cả với những khả năng lẫn tính chất không chắc chắn của chúng, rồi liên hệ chúng với nhau theo một cách thức sao cho sự cộng tác và liên kết giữa chúng có thể xảy ra. DSA đặc biệt hữu dụng trong việc tái định hướng về công việc và trong việc học, các vấn đề trong nghề nghiệp, stress và kiệt sức (burnout), các vấn đề về bản sắc và trong những mối quan hệ xã hội.